Globaal genomen laten behandelstudies een groot effect van psychotherapie zien. Zowel de kenmerken van de persoonlijkheidsstoornis zelf verbeteren, als de klachten die ermee samenhangen, zoals depressie. Ook zijn er aanwijzingen dat de kwaliteit van leven van mensen met een persoonlijkheidsstoornis aanzienlijk verbetert. Deze effecten worden vastgesteld voor alle goed onderzochte vormen van psychotherapie. De verbeteringen worden gezien na een behandeling, wat niet direct ook betekent dat dit het (volledige) gevolg is van de behandeling. Zo zullen mensen vaak behandeling zoeken in een acuut slechte fase van de aandoening. Ze zouden wellicht ook zonder behandeling na een tijd weer (wat) opknappen. Toch heeft men kunnen aantonen dat psychotherapie een meerwaarde heeft ten aanzien van het natuurlijke beloop of ten aanzien van de reguliere behandeling die de meeste mensen krijgen wanneer ze hulp zoeken voor een persoonlijkheidsstoornis. Hoe groot dat verschil is, hangt af van de kwaliteit van de zorg die mensen als ‘reguliere behandeling’ krijgen. In de beste gevallen – wanneer er een goede reguliere behandeling is – is dat verschil er niet of niet zo groot. In een heel aantal andere gevallen blijkt psychotherapie toch echt betere resultaten te behalen.

De goede behandelresultaten werden vastgesteld voor mensen met persoonlijkheidsstoornissen op verschillende leeftijden, al bestaan er minder studies bij jongeren en vooral bij ouderen. Ze worden vastgesteld voor verschillende behandelmethodieken in verschillende dosis. Ze betreffen wel vooral uitkomsten die direct verband houden met de psychische klachten en symptomen zelf. Minder duidelijk is hoe goed deze behandelingen ook werken voor een aantal sociaal-maatschappelijke uitkomsten. 

De resultaten van verschillende behandelmethoden lijken in diverse studies erg op elkaar. Dat suggereert dat de resultaten in belangrijke mate worden bepaald door een aantal mechanismen die in al die verschillende behandelingen aanwezig is. Overzichtsstudies laten zien dat dit de belangrijkste werkzame elementen zijn:

· Duidelijk gestructureerd behandelkader: het is zowel voor de behandelaar als de cliënt duidelijk hoe de behandeling eruitziet, wanneer de sessies plaatsvinden, wat daarin van beiden verwacht wordt en hoe dit kan helpen bij de klachten
· Actieve en betrokken therapeut: de behandelaar stelt zich actief en betrokken op, zoekt actief contact met de cliënt, is empathisch en positief, transparant en open
· Therapeutische relatie: de therapeutisch relatie wordt doorgaans als veilig en positief ervaren. Als er misverstanden, spanningen of breuken in de relatie spelen, worden die actief besproken en opgelost.
· Overeenstemming over doelen en taken: behandelaar en cliënt zoeken naar actieve samenwerking en overeenstemming over de doelen en taken in de behandeling
· Bevorderen van de zelfreflectie: interventies waarmee de cliënt wordt geholpen om de eigen gedachten, gevoelens en reacties beter te begrijpen. Hulp bij het begrijpen van emoties in relatie tot gebeurtenissen of situaties die er de aanleiding voor vormen; interventies waarmee de cliënt een ander perspectief op zichzelf, de ander of de wereld kan krijgen en zich bewuster wordt van de eigen gevoelens en interpretaties
· Bevorderen van de motivatie: interventies waarmee de cliënt wordt geholpen om andere keuzes in gedrag of betekenisgeving te (blijven) maken op basis van overeenstemming over de doelen in de behandeling en de daarbij horende taken
· Emoties uitdrukken: interventies waarmee de cliënt wordt geholpen om het vermijden van emoties in zichzelf te doorbreken, stil te staan bij de eigen emoties en ze te verwoorden

Deze werkingsmechanismen komen in elke effectieve behandelmethode terug. De studies waar dit overzicht op gebaseerd is, vind je hier terug (link naar bibliotheek, met artikels van Forster, Weinberg en de meta-analyses uit Psychotherapy). 

Voor de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen bestaan er verschillende psychotherapeutische behandelvormen. De hieronder genoemde behandelvormen werden allemaal onderzocht. Ze staan allemaal beschreven in een handleiding en vereisen een specifieke opleiding van de behandelaar. De toolkit 'samen beslissen' van AkwaGGZ bevat onder andere keuzekaarten met extra uitleg over de verschillende behandelvormen.

Dialectische Gedragstherapie (DGT):
DGT is een vorm van cognitieve gedragstherapie, die oorspronkelijk werd ontwikkeld voor mensen die kampen met langdurige suïcidaliteit. Tegenwoordig wordt DGT gezien als een effectieve behandelvorm voor mensen met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. DGT bestaat uit een combinatie van individuele en groepstherapie. Mensen leren vaardigheden om hun emoties beter te reguleren, hun aandacht te richten, frustratie beter te verdragen en om zich effectiever te gedragen in contact met anderen. Hoewel DGT oorspronkelijk vooral bekend stond als een behandeling van suïcidaliteit, is het doel veel omvattender, namelijk mensen te helpen om een betere kwaliteit van leven te bereiken. DGT is relatief goed onderzocht en in diverse studies effectief gebleken. Meer informatie over DGT is te vinden op de website van Dialexis.

Mentalization-Based Treatment (MBT):
MBT is een behandelvorm die ontwikkeld is voor mensen met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. Meestal bestaat MBT uit een combinatie van individuele en groepstherapie, al zijn er verschillende varianten. MBT helpt mensen om langer effectief te mentaliseren, dit wil zeggen: hun eigen gedrag en dat van anderen beter te begrijpen vanuit de emoties, verwachtingen en bedoelingen die er achter zitten. Als mensen beter mentaliseren, ervaren ze meer grip op zichzelf en durven ze ook anderen weer te vertrouwen waardoor ze zich meer kunnen openstellen voor anderen. Ook de werkzaamheid van MBT wordt door verschillende studies ondersteund, zowel bij jongeren als bij volwassenen. Meer informatie over MBT is te vinden op de site van MBT Nederland.

Schematherapie (ST):
Schematherapie komt oorspronkelijk uit de cognitief-gedragstherapeutische traditie, maar is zich gaandeweg gaan ontwikkelen tot een meer integratieve behandeling, met ook elementen uit andere stromingen. ST is doorgaans een individuele behandeling, al bestaan er ook groepsbehandelingen of combinaties van individueel en groep. In ST leren mensen de invloed van vroegere ervaringen uit hun kindertijd op hun huidige patronen van interpreteren en handelen herkennen. Doorgaans worden verschillende interventies ingezet waardoor mensen hun overtuigingen kunnen veranderen, emoties beter leren verdragen en andere keuzes leren maken. Mensen worden geholpen hun eigen behoeftes beter te herkennen om er op een gezonde manier vorm aan te kunnen geven. Schematherapie wordt door verschillende onderzoeken ondersteund. Meer informatie over schematherapie is te vinden op de site van de Schematherapievereniging.

Transference-Focused Psychotherapy (TFP):
TFP is ontstaan uit een psychodynamische traditie en is onderzocht bij mensen met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. TFP helpt cliënten om de positieve en negatieve aspecten in het beeld van zichzelf en van anderen beter te integreren, waardoor mensen beter in staat zijn om hun relaties met anderen te begrijpen en bijvoorbeeld teleurstellingen in contact met anderen te verdragen zonder het contact te verliezen. De TFP-behandelaar zal daarbij vaak gebruik maken van wat er in de therapeutische relatie gebeurt om iets duidelijk te maken over de manier waarop mensen doorgaans zichzelf en anderen ervaren. Meer informatie over TFP is te vinden op de website van de NVPP.

Vaardigheidstraining Emotieregulatiestoornis (VERS):
VERS is de Nederlandse variant van STEPPS, een interventie die werd ontwikkeld als een aanvullende module naast een reguliere behandeling voor mensen met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. Het doel van de interventie is om mensen te helpen oplopende spanningen in zichzelf beter te herkennen en vaardigheden aan te leren om de verdere oploop van deze spanningen te voorkomen of verminderen. VERS wordt vaak ingezet als onderdeel van een behandelprogramma.

Affectfobie Therapie (AFT):
AFT is een psychodynamische behandelvorm die vooral wordt ingezet bij mensen met een Cluster C- persoonlijkheidsstoornis. Het kernthema bij deze persoonlijkheidsstoornissen is angst en daarmee gepaard gaande pogingen om de eigen emoties onder controle te houden. AFT helpt mensen om de eigen emoties weer toe te laten, te herkennen, te verdragen, te verwoorden en te gebruiken.

Intensive Short Term Dynamic Psychotherapy (ISTDP):
ISTDP is een psychodynamische behandelvorm die vooral wordt gebruikt bij mensen met een Cluster C persoonlijkheidsstoornis. De focus ligt vaak op de wijze waarop mensen zichzelf ondermijnen, bijvoorbeeld vanuit vroegere ervaringen, waardoor eigen verlangens en gevoelens worden onderdrukt. ISTDP helpt mensen om deze innerlijke remmingen te verminderen waardoor ze meer in contact komen met eigen emoties en behoeftes.

Dynamische Interpersoonlijke Therapie (DIT):
DIT is een integratieve, psychodynamische behandelvorm die vooral wordt toegepast bij mensen met een Cluster C persoonlijkheidsstoornis, al is deze behandelvorm vooral onderzocht bij mensen met een depressieve stoornis. DIT helpt cliënten begrijpen hoe hun klachten te maken hebben met interpersoonlijke patronen die zich in hun leven hebben ontwikkeld. Doorgaans is een DIT-behandeling korter dan de overige behandelingen.

Cognitieve Gedragstherapie voor Persoonlijkheidsstoornissen (CGT-persoonlijkheidsstoornissen):
CGT bestaat uit een reeks van protocollen voor uiteenlopende stoornissen. CGT is gebaseerd op het idee dat de problemen van mensen vaak te maken hebben met irrationele of verkeerde overtuigingen. Voor de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen werden eveneense specifiek protocollen ontwikkeld, zowel voor mensen met een borderline- als met een Cluster C persoonlijkheidsstoornis.

Transactionele Analyse
TA is een psychodynamische behandeling voor mensen met Cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Het globale doel is om mensen te helpen groeien in hun autonomie, om hen te helpen om zich bewuster te worden van zichzelf en betere keuzes te maken in hun leven. 

Het Kenniscentrum Persoonlijkheidsstoornissen heeft een behandelkader ontwikkeld voor de zorg voor mensen met een persoonlijkheidsstoornis, de Guideline-Informed Treatment for Personality Disorders (GIT-PD). GIT-PD wil de bestaande ‘reguliere’ zorg verbeteren door behandelaars en teams een aantal principes en handvatten aan te reiken, gebaseerd op de gemeenschappelijk werkzame factoren (zie 3.3). GIT-PD biedt een alternatief voor de hoog-specialistische psychotherapeutische behandelvormen, die niet steeds overal voldoende beschikbaar zijn. Voor GIT-PD volgt er een eigen website, waar alle informatie te vinden is. Hier vindt u nu de informatie over GIT-PD 

Er bestaan tal van behandelmethodieken (zie 3.6). Binnen de methodieken zijn er vaak nog weer verschillen mogelijk in setting (individueel of groep), in intensiteit (hoe vaak en hoeveel sessies) en duur. Sommige behandelvormen zijn meer gespecialiseerd dan andere, sommige hebben een heel ander theoretisch kader dan andere. 

In de klinische praktijk bestaan er tal van aannames over wie van welke behandeling meer zou profiteren. Alleen is er nauwelijks onderzoek dat hier een antwoord op geeft. Het is met andere woorden erg aannemelijk dat sommige cliënten meer baat hebben bij de ene behandeling dan bij de andere en dat dit voor andere cliënten anders ligt, alleen kunnen we dat niet voorspellen op basis van goed uitgevoerd onderzoek. 

Welke richtlijnen kunnen we desondanks meegeven? 

•  Het is aannemelijk dat verschillende soorten behandeling bij eenzelfde cliënt effectief kunnen zijn. Er leiden meer wegen naar Rome. 
• Het is aannemelijk dat een behandeling snellere en betere effecten geeft wanneer de problemen nog niet zo lang bestaan. In die zin is het belangrijk om jonge mensen met een persoonlijkheidsstoornis snel naar een werkzame psychotherapeutische behandeling te verwijzen
• Het is aannemelijk dat er in behandeling een proces van verandering op gang moet komen. In die zin is het belangrijk in een eerste periode van de behandeling voldoende behandelcontacten te hebben (bijvoorbeeld minstens 2 per week)
• Het is aannemelijk dat hoog-specialistische behandelingen meer toegevoegde waarde hebben voor mensen met ernstige persoonlijkheidsstoornissen. Ze bieden immers zowel voor de cliënt als de behandelaar een duidelijk methodisch en theoretisch kader.
• Het is aannemelijk dat een behandeling betere effecten sorteert wanneer de cliënt het gevoel heeft dat de aanpak past bij de eigen problemen. In die zin is het van belang om de cliënt mee te nemen in het proces van gezamenlijke besluitvorming rondom de te kiezen methodiek. Speciaal voor dat doel heeft AKWA-GGZ in samenwerking met cliënten zogenaamde keuzekaarten ontwikkeld, met uitleg over de verschillende vormen van behandeling, en voor- en nadelen van de verschillende behandelingen.

Naast de psychotherapeutische behandelvormen worden in de praktijk ook andere behandelvormen toegepast. Vaak worden deze gebruik als aanvulling op een psychotherapeutische behandeling.

Vaktherapie:
Vaktherapie is vaak nauw verweven met de bovengenoemde psychotherapeutische behandelvormen. Ze maken vaak deel uit van een breder gamma aan interventies die worden ingezet binnen elk van deze methodieken. Vaktherapeuten werken vaak binnen een multidisciplinair team. Vaktherapie biedt vaak een andere invalshoek om dezelfde of vergelijkbare werkingsmechanismen te bereiken, bijvoorbeeld via spel en beweging (PMT) of via beeldend werk, via muziek of dans, of door het innemen van rollen in dramatherapie. Deze behandelvormen bieden vaak een aanvulling op de doorgaans erg verbaal gerichte behandelingen.

Systeemtherapie:
Systeemtherapie richt zich op de context en op de relaties tussen mensen. Het is vaak gericht op het verbeteren van de communicatie tussen mensen, het verhelderen van de posities en interacties in een systeem, het bevorderen van oplossingsgericht denken, het aanboren van bronnen van veerkrachten etc.

Naasten:
Ook wanneer er geen systeemtherapie in de striktere zin wordt toegepast, kunnen naasten worden betrokken bij een behandeling. Dat kan gebeuren in de diverse onderdelen van een behandeling, zoals tijdens een diagnostische fase of bij het evalueren van behandelvoortgang. Daarnaast kunnen naasten ook in de behandelgesprekken betrokken worden of kan er voor naasten een aparte training worden gegeven.

Verpleegkundige interventies:
Verpleegkundigen kunnen belangrijke onderdelen van de behandeling uitvoeren. Denk bijvoorbeeld aan hulp bij het maken van een crisisplan, praktische ondersteuning, psycho-educatie en hulp gericht op het verminderen van zelfbeschadigend gedrag.

Ervaringsdeskundigheid en lotgenotencontact
Het kan waardevol en helpend zijn om in de loop van een behandeling contact te hebben met mensen die zelf ervaring hebben met het hebben van een persoonlijkheidsstoornis of met psychische problemen in het algemeen. Veel GGZ-instellingen bieden de mogelijk voor contact met een ervaringsdeskundige. Ook bestaan er organisaties die vrijwel volledig uit ervaringsdeskundigen bestaan, zoals bijvoorbeeld de zogenaamde herstelacademies. Via patiëntenverenigingen zoals MIND wordt lotgenotencontact geboden.

FACT
Wanneer psychische problemen ernstig en chronisch zijn, en problemen geven op verschillende levensgebieden, spreekt men vaak van Ernstige Psychiatrische Aandoeningen (EPA). Zorg voor EPA-patiënten wordt vaak georganiseerd in zogenaamde FACT-teams

Rehabilitatie
Rehabilitatie gaat over het naar vermogen en naar tevredenheid meedoen in de maatschappij. Het is van belang om in een behandeling tijdig na te gaan of op dit gebied ondersteuning nodig is, en zo ja, wie die het beste kan geven.

Dit overzicht van aanvullende behandelingen is niet uitputtend. Afhankelijk van iemands specifieke situatie zijn andere vormen van hulp of ondersteuning mogelijk, zowel binnen als buiten de GGZ.

Hier is meer informatie te vinden over diagnostiek en behandeling van persoonlijkheidsstoornissen: 

 - Zorgstandaard Persoonlijkheidsstoornissen 

- Vernieuwde Multidisciplinaire Richtlijn 

- Toolkit Samen beslissen bij Persoonlijkheidsstoornissen